Zeêland
 |
Dit artikel is 'n etalageartikel. |
| |||||
| |||||
| |||||
| 'Oôdstad | Middelburg | ||||
| Commissaoris van de Konieng |
Hugo de Jonge (wnd., CDA) | ||||
| Belangriekste godsdienst(en) | protestant (36%), katteliek (16%) | ||||
| Belangriekste streektaele(n) | Zeêuws, West-Vlaoms, Oôst-Vlaoms | ||||
| Oppervlakte - Totaol - Land - Waeter |
tiende 2.933 km² 1.780 km² 1.154 km² | ||||
| Inweuners - Totaol - Bevolkiengsdichteid |
twaolfde 392.000 (2024) 220 inw./km² | ||||
| Gemeênten | 13 | ||||
| Volkslied | Zeeuws volkslied | ||||
| Officiële website | www.zeeland.nl | ||||
Zeêland (Nederlands: Zeeland) is 'n provincie van Nederland, die-a in 't zuudwess'n van 't land leit. Ze grenst an Zuud-Olland, Noord-Braebant en de Belgse provincies West-Vlaonderen, Oôst-Vlaonderen en Antwerpen. Mee 391.657 inweuners op 1 jannewari 2024 is 't de provincie mee de minste inweuners. Oôdstad is Middelburg. De taele voe ongeveer zesteg percent van de bevolkienge is 't Zeêuws.
Geografie
De geografie van de provincie is wè uniek in Nederland: vo 't groôtste deêl bestaet et uut gewezen eilanden en uut waeter. Daervan is vanzelf de naem ofkomstig. De vomaelige eilanden bin Schouwen-Duveland, Noôrd-Beveland, Flupland, Tole, Walchren en Zuud-Beveland. 't Zuden van de provincie eêt Zeêuws-Vlaondere en is vasteland, awast is 't alleêne mee 'n tunnel of over Belgisch land te bereiken. De waeterwegen bin de Grevelienge, de Schelde (zie Oôsterschelde), de Onte (ok wel Westerschelde) en nog 'n antal kleinere waeterwegen, zoôas 't Veerse Meer. Westelek van de provincie lope de zeêaermen uut in de Noôrdzeê. Zeêland is voo het groôste deel vlak en leit net iets boven of onger NAP. Dat komt deu de inpolderingen op angeslibde gebieden, die aoltied net boven waeter stakke. Alleêne in Zeêuws-Vlaonderen tegen de grens mee Belhië ligt het lang iets ‘oôger tot 3 meter boven NAP en natuurlijk de dunenrij langs de kust. Het oôgste punt van Zeéland leit bie Valkenisse op 49 meter boven NAP. Ok de dunen bie Aemstie bin vrie oôge, tot 43,5 meter boven NAP. Op Zeêuws-Vlaonderen en Noord-Beveland bin de dunen vee laeger. Een aor gebied in Zeêland wa-a flienk boven NAP leit is het opgespoten Sloegebied, wa groôtendeels op vuuf meter boven NAP leit.
Inweunerantal
D' ontwikkelieng van 't inweunerantal:[1]
| Per alve eêuw | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Jaer | Inweuners | Verschil | Proc. | Dichteid | Verschil (opgeteld) |
Proc. |
| 1850 | 160.000 | 95 | ||||
| 1900 | 217.000 | + 57.000 | + 36% | 123 | + 57.000 | + 36% |
| 1950 | 269.000 | + 52.000 | + 24% | 156 | + 109.000 | + 68% |
| 2000 | 372.000 | + 103.000 | + 38% | 206 | + 212.000 | + 133% |
| 2024 | 392.000 | + 20.000 | + 5% | 220 | + 232.000 | +145% |
| Per tien jaeren | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Jaer | Inweuners | Verschil | Procenten | Verschil (opgeteld) |
Procenten |
| 1950 | 269.000 | ||||
| 1960 | 284.000 | + 15.000 | + 5,6% | + 15.000 | + 6% |
| 1970 | 306.000 | + 22.000 | + 7,8% | + 37.000 | + 14% |
| 1980 | 348.000 | + 42.000 | + 13,7% | + 79.000 | + 29% |
| 1990 | 356.000 | + 8.000 | + 2,3% | + 87.000 | + 32% |
| 2000 | 372.000 | + 16.000 | + 4,5% | + 103.000 | + 38% |
| 2010 | 381.000 | + 9.000 | + 2,4% | + 112.000 | + 42% |
| 2020 | 383.000 | + 2.000 | + 0,5% | + 114.000 | + 42% |
| 2024 | 392.000 | + 9.000 | + 2,3% | + 123.000 | + 46% |
Geschiedenisse
 Zie Geschiedenisse van Zeêland vò 't 'ôodartikel over dit ongerwerp. |
't Gebied wat-a noe Zeêland is wier al vò 't begin van de jaertellienge beweund. D' oudste sporen bin gevonden op de Kouter bie Nieuw-Naomen en in de dunen bie Aemstie. In d'n Romeinsen tied weunde d'r Kelten. Vee is d'r nie van bekènd, mae dr wor steêds meer gevonden. Me weête dat 'n belangrieke regionaole cultus die van de godinne Nehalennia was. Deêze godinne wier, zoôas gebleke is uut in Zeêland gevonde votiefsteênen, ok deu de plaetselike Romeinen vereêrd. Op Walchren was 'n Romeinse vlootbaosis en bie Aerenburg een castellum (fort). Toet an de derde eêuwe was 't gebied lang nie zoô waeterriek as laeter.
In de middeleêuwen steeg de zeêspiegel en kreeg 't waeter vrie spel waerdeur vee land onderliep. Zeêland wier toen 'n echten archipel. In de middeleêuwen ore deêle van Zeêland as Scaldemariland ("Scheldeland") en Sunnonmariland ("Zonnemaere-land") angegeve. 't Eêne besloeg naebie eêl de Zeêuwse eilanden, 't aore liep van Vore-Putten tot 'n stikje op Schouwen. In dien tied waere d'r vee kleine eilandjes, die dikkels nie groôter waeren as de kern en 't butengebied van eên tegenwoordig durp (vandaer dan vee durpsnaemen op -isse, "eiland", endege). Dat gold nie alleêne vo Schouwen, Duveland en Tole, maer ok vo Zeêuws-Vlaonderen, wat-a pas roend 1500 vasteland wier. Deu bediekiengen groeiden de eilandjes langzaem toet groôtere eilanden anmekaore.
In deêzen tied stoeng Zeêland vee onder invloed van aore meugen'eden. In 841 veroverde de Vikiengen Walcheren, dat-a 'n eêuwe lang 't middelpunt van 'n Vikiengriek wier. In 1012 kreeg de graef van Vlaonderen de landen beweste (=bezuje) de Schelde in leên (Walchren, Noôrd- en Zuud-Beveland en Zeêuws-Vlaonderen dus). Schouwen-Duveland en Tole oôrde bie Olland. Zoô roend 1090 kreeg de graef van Olland de gebieden beweste Schelde ok in leên. Daedeu wier dit gebied in de volgende eêuwen 't toneel van twisten tussen Olland en Vlaonderen. 't Verdrag van Brugge uut 1167 vozag in 'n condominium (machtsdeelienge) in dit gebied: de inkomsten zouwe tusse Vlaonderen en Olland verdeêld ore. De graeven van Olland waeren 't ier nie mee eens en prebeerden steês weer eel Zeêland in anden te kriegen. Uutendelienge lukte dat Floris V in 1295: toen dee de Vlaemse graef Gwide van Dampierre afstand van z'n rechten. Nae d'n doôd van Floris, eên jaer laeter, erriep 'n dat weer; in 'n volgenden oorlog die-a toet 1323 dierde lukte 't Vlaonderen toch niet d'r iets van vromme te winnen.
Feitelik wier Zeêland iermee 'n deêl van Olland. Onder Bourgondische overeêrsienge kwam d'r eên stad'ouwer vo Olland en Zeêland saeme. In 't riek van Kaorel V ao 't gin eigen 'Of en Rekenkaemer, mae wel eige Staeten. In 1572, tiedens d'n Tachentegjaeregen Oôrlog, was Vlissienge eên van de eerste steeën die-an deu de Waetergeuzen ingenome wieren (op 6 april 1572, vuuf daegen nae D'n Briel). Aore steeën volgde pas laeter, soms zelfs pas nae beleg. D'r kwam vee verzet tege 't calvinisme en ier en daer bleef op 't platteland 't katholicisme beschermd bestae; vandaer dan d'r noe nog 'n paer katholieke durpen bin op Zuud-Beveland.
't Zeêland van de Republiek was 'n welvaerend gewest, mischien wè 't riekste van eêl 't land. Daedeu ao 't vee geld af te draegen an de Generaliteit (11% toet 1616; daenae 9%). De landbouw bloeide as vanouds en in de zeêvaert aodde Middelburg, Ter Veere en Vlissienge vee in te briegen. Middelburg ao 'n kaemer in zoôwel de VOC as de WIC. Deu 't blokkeren van d'n aeve van Antwerpen kon ok d'n andel bloeie. In de achttiende eêuwe wier 't allemael vee minder; be'alve Vlissienge sliepe alle steeën feitelik in. Zeêuws-Vlaonderen was al dien tied 'n Generaliteitsland wat-a nie bie Zeêland oorde en gin stemme in de Staeten-Generaol ao. Sommerdiek oorde d'r weer wè bie.
Van 1798 toet 1801 was Zeêland onderdeel van 't Departement van Schelde en Maes. Op 10 maerte 1810 kwam 't bie Frankriek. Vanaf 1814 kreeg de provincie de vurm die-a ze noe nog eit. In 1940 bleef Zeêland van alle Nederlandse provincies 't langste be'ouwe: mee de capitulaotie van 14 meie wier die provincie uutgeslote. Tole viel op de zestiende, Schouwen-Duveland op de zeventiende en Walcheren wier op de achttiende meie opgegeve. Ok bie de Bevrieïenge ao Zeêland 't zwaer te verdieren, voraol deudat de Britten in 1944 d'n diek bie Waschappel bombardeerden en eel Walcheren onder (zout) waeter liep. Schouwen-Duveland en Tole bleve toet an 5 meie 1945 in Duutse anden.
In de nacht van 31 januaori op 1 februaori 1953 gebeurde De Ramp, daerbie voraol Schouwen-Duveland, wat-a glad elemaele onderliep, zwaer getroffen wier. Ok in de reste van Zeêland, nog 't minste op Walcheren (daer aodde ze de dieken nae 1944 juust opnieuw angeleid), waeren overstroômiengen, mae mee vee minder doôien. Nae anleiienge daervan wier 't Deltaplan ontworpe en uutgevoerd: diekveroôginge vo eêl de kuste en allemaele zwaere dammen tussen de eilanden, die 't gevaer uut de zeê-aermen moesten aelen. Op 't lest kwam d'r uut de milieubewegienge wè verzet tege 't Deltaplan; daerom wier in de jaeren tachtentig in plekke van 'n damme de Oôsterschelde afgeschermd mee 'n Sturmvloedkeêrienge.
Politiek en bestier
Provincie
| Zie Politiek in Zeêland vò 't 'ôodartikel over dit ongerwerp. |
- Provinciaole Staeten
De Provinciaole Staeten van Zeêland bestaen uut 39 zeêtels (vo 2007 waeren dat d'r 47). Nae de verkieziengen van maerte 2023 is de indeêlienge de volgende:[2]
Oliefkleur bin partijen van Gedeputeêrde Staeten.
| Uutslag Staetenverkieziengen | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Zeêtels | ||||||||||
| Partij | 2023 | 2019 | 2015 | 2011 | 2007 | 2003 | 1999 | 1995 | 1991 | |
| BBB | 9 | |||||||||
| PvdA-GL | 6 | |||||||||
| PvdA | 3 | 4 | 4 | 7 | 6 | 10 | 8 | 8 | 9 | |
| GL ¹ | 3 | 2 | 1 | 1 | 2 | 2 | 4 | 1 | 1 | |
| SGP | 5 | 5 | 6 | 4 | 5 | 6 | 7 | 6 | 6 | |
| CDA | 5 | 7 | 6 | 6 | 10 | 13 | 10 | 10 | 13 | |
| VVD | 4 | 4 | 6 | 7 | 6 | 7 | 10 | 12 | 7 | |
| PVV | 2 | 2 | 4 | 5 | ||||||
| PvZ ² | 2 | 2 | 1 | 2 | 2 | 2 | 4 | 2 | ||
| CU ³ | 1 | 2 | 2 | 2 | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | |
| D66 | 1 | 1 | 3 | 2 | 0 | 1 | 1 | 3 | 6 | |
| JA21 | 1 | |||||||||
| PvdD | 1 | 1 | 0 | |||||||
| SP | 1 | 2 | 4 | 3 | 5 | 2 | ||||
| FVD | 1 | 5 | ||||||||
| 50+ | 0 | 2 | 1 | 0 | ||||||
| ZL ⁴ | 1 | |||||||||
| LPF | 1 | |||||||||
| AOV (enz.) | 0 | 1 | ||||||||
| Delta Anders ¹ | 1 | 2 | ||||||||
| Zeêtels | 39 | 39 | 39 | 39 | 39 | 47 | 47 | 47 | 47 | |
| Coalitie | 23 | 20 | 22 | 24 | 20 | 36 | 28 | |||
| Opkomst | 62% | 59% | 52% | 59% | 53% | 51% | 49% | 56% | 54% | |
¹ 1999: GL mie Delta Anders
² PvZ = Partij vò Zeêland, toet 1998 Zeêuws-Vlaomse Volkspartij (ZVV) [3]
⁴ ZL = Zeêland Lokaal, sins 2019 bie PvZ [4]
- Gedeputeêrde Staeten
't College van Gedeputeêrde Staeten in 't tiedvak 2023-2027 bestaet uut:
Vuuf gedeputeêrden:
- Wilfried Nielen - BBB
- Arno Vael - BBB
- Harry van der Maas - SGP
- Jo-Annes de Bat - CDA
- Dick van der Velde - VVD
- Han Polman - D66 (toet september 2024)
- Hugo de Jonge - CDA (sins september 2024, waernemend)
Gemeênten
Zeêland is opgedeêld in dertien gemeênten. Vroeger bin 't d'r meêr gewist; de leste veranderienge ei plaesgevonde in 2003, as de gemeênten Sluus-Aerenburg en Wòstburg toet de nieuwe gemeênte Sluus wiere saemegevoegd.
Kiek uut: ze stae ier genommerd naer ulder Ollandse naem.
Ziet ok: Liest van ouwe gemeênten in Zeêland
Eilanden / streêken
D'r binne zeven 'oôd-(schier)eilanden/-streêken in Zeêland:
| Kleur | Eiland / Streek |
Nederlandse naem | Gemeênten | Inweuners (2023) |
Oppervlakte (land in km²) |
Bevolkiengs- dichteid (inw./km²) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| roôd | Flupland (eiland) | Sint Philipsland | Tole (gemeênte) (noôrden) | 3.000 | 25 | 110 |
| oranje | Noôrd-Beveland | Noord-Beveland | Noôrd-Beveland | 8.000 | 86 | 91 |
| blaeuw | Schouwen-Duveland | Schouwen-Duiveland | Schouwen-Duveland | 35.000 | 229 | 151 |
| geel | Tole (eiland) | Tholen | Tole (gemeênte) (zuuden) | 24.000 | 122 | 198 |
| groen | Walchren | Walcheren | Middelburg, Ter Veere, Vlissienge | 117.000 | 216 | 542 |
| pèrs | Zeêuws-Vlaonderen ¹ | Zeeuws-Vlaanderen | Sluus, Terneuzen, Ulst | 106.000 | 730 | 145 |
| doenker- blaeuw |
Zuud-Beveland | Zuid-Beveland | Bossele, Goes, Kapelle, Reimerswaol | 99.000 | 373 | 265 |
| Totael Zeêland | 391.000 | 1780 | 220 | |||
¹ Zeêuws-Vlaonderen is gin (schier)eiland!
Waeterschappen
Vroeger waere d'r vee waeterschappen en polders in Zeêland, mae vanof 1996 waere d'r nog maer tweê waeterschappen: 't Waeterschap Zeêuwse Eilanden en 't Waeterschap Zeêuws-Vlaonderen. De naemen spreke vò d'r eige. Sins 2012 is 'ter nog mar ien waeterschap in Zeêland, Waeterschap Scheldestroômen.
Justitie
Zeêland viel tot 2013 saeme mee 't arrondissement Middelburg, wat-a ressorteert onder 't Gerechts'of van D'n Aegt. In 2013 wier het arrondissement Middelburg saemengevoegd mee Breda en ontstong de Rechtbank Zeeland-West-Brabant. Van de tweê locaties van het arrondissement, Middelburg en Terneuzen bluuft alleêne Middelburg ope.
Economie
| Zie Economie van Zeêland vò 't 'ôodartikel over dit ongerwerp. |
De economie van Zeêland rich zen eihen vurral op een helieke hroei van de landbouw, de visserie, toerisme en recreatie, industrie, aevens en ok de weuneconomie. Vergeleke mie aore provincies bin vooral de industrie en het toerisme van groôt belang.
Cultuur
Godsdienst
Zeêland stae bekènd as 'n sterk grifformeerd gebied, en inderdaed bin d'r nog relatief vee mensen kèrkelik, daeronder eel wat an'angers van de Grifformeerde Gemeênten. Volges schattiengen is op dit moment nog zoô'n 30% van de bevolkienge protestants - dat wil zeie, bie 'n protestants kèrkgenoôtschap angeslote - ; dae komme nog 20% katholieken en 2% moslims bie. De katholieken bin geconcentreerd in zuudelik en oôstelik Zeêuws-Vlaonderen (Land van Ulst) en een paar durpen op Zuud-Beveland.
Taele
| Zie Zeêuws vò 't 'ôodartikel over dit ongerwerp. |
In 't groôste deel van Zeêland oor Zeêuws gepraot. T'rwiel deze streektaele in de steeën, voraol in Middelburg en Vlissienge, sterk achteruut gaet, ouwt ze d'r eige aoreg op 't platteland. Uutschieters bin meêstal vissersplekken zoôas Erremu, Bru en Waschappel, mae' ok in de traditionele boerendurpen oor de taele an de joengeren deugegeve.
In 't Land van Ulst en 'n paer grensdurpen uut 't Land van Aksel oor gin Zeêuws maer Oôst-Vlaems gesproke. De dialecten uut de reste van Zeêuws-Vlaonderen ore soms toet 't Zeêuws, dan weer toet 't West-Vlaems gerekend omdat ze wezenlijk van allebei wat è.
Folklore
Bie toeristen stae Zeêland ôk bekènd om z'n folklore. Awast raeke de drachten lanksaeman in onbrûûk, in Zeêland è ze opvallend lang stand'ehouwe, wa' d'rûût bliekt da' d'r noe nog aoltied ouwe vrouwen in dracht te zieën bin. Helegend'eden daerop die drachten vee massaolder ore angetrokke bin bevobbild 't rienkrieën, 'n ouwe boeretraditie die-a elk jaer vee toeristen trekt en wiran vee Zeêuwse boeren meedoeë. Iervôh gebrûke ze ouwerwesse Zeêuwse boerewerkpaeren, die-an dikkels speciaol iervo 'efokt ore.
Verkeêr en vervoer
't vervoer in Zeêland 'ebeurt 't mist via d'n Rieksweg 58 en d'n provinsiale wehen. Vroeher 'ing 't miste vervoer oôver 't waeter.
Bruggen, deltawaerken en tunnels
D'n Oôsterscheldekering is mie 'n lengte van 8 kilometer 't 'roôtste Deltawerk. 't is angelegd vanwe'e De Ramp. D'n Zeêlandbrugge is 'n aor waeterkundig bouwwerk, 't verbind Noôrd-Beveland en Schouwen-Duveland mie mekore en was zelfs 'n stuitje langste brug van de Waereld. Zuud-Beveland en Zeêuws-Vlaonderen 'ôre verbonden deu d'n Westerscheldetunnel.
Trein
Deu Zeêland ligt ok d'n Zeêuwsche Lijn, deêze spoorweg loôpt van Vlissienge via Middelburg, Hoes en Berrehe nì Roosendael. Vadder bin d'r een antal goederenlijnen zowè in het Sloehebied as bie Terneuzen. Tot 1952 was ok in Zeêuws-Vlaonderen persoônenvervoer via het spoor.
Toerisme
| Zie Toerisme in Zeêland vò 't 'ôodartikel over dit ongerwerp. |
't Toerisme in Zeêland bestit zoôwel uut dagjesmensen as uut mensen die er langer meê verkansie gaen. D'r is in Zeêland veê strand en campings, maer oôk steê as Vlissienge, Veere, Zurrikzeê en Middelburg die veê mensen trekke. Andere plekke as Iese en Bru bin voorà bekend de mossels en d'oesters. In Zeêuws-Vlaonderen trekke Sluus, Bresjes en Philippine vee Belhen.
Zie ok
- Lieste mee Deltawêrken
- Lieste mee hoôgste gebouwen in Zeêland
- Lieste mee pleknaemen in Zeêland, Goereê-Overflakkeê en Wesvore
- Lieste mee Zeêuwse rampen
- Verkeersdoôden in Zeêland
- Waepens van Zeêland
Noôten
Lienks nae buten
- Provincie Zeêland
- Encyclopedie van Zeeland (Nederlands)
- Plaatsengids
- AlleCijfers
| |
|---|---|
Noord-Braebant | Noord-'Olland | Overiessel | Utrecht | Zeêland | Zuud-'Olland |