Nieuw-Zeêland

Dit artikel is 'n etalageartikel.

New Zealand Aotearoa
Vlagge Waepen
Baosisgegevens
Officiële landstaele:	Iengels, Māori
Oôdstad:	Wellington
Regeriengsvurm:	Parlementaire monarchie
Staetsoôd:	Charles III
Regeriengsleider:	Christopher Luxon
Religie:	Christelijk 67%
Oppervlakte:	270.534 km² (2,1% waeter)
Inweuners:	4.694.680 (2016) (15,2 inw. / km²)
Aore gegevens
Volkslied:	God Defend New Zealand, God Save the Queen
Munte:	Nieuw-Zeêlanse dollar (NZD)
UTC:	UTC+12 (zeumertied: jaet)
Nationaole feêstdag:	6 feberwari (Waitangi Day)
Web | Code | Tel.	.nz | NZE | +64

Nieuw-Zeêland (Iengels: New Zealand, Māori: Aotearoa) is 'n land dat-a in de Pacifische Oceaon leit, t'n oôsten van Australië. Nieuw-Zeêland beslit 'n oppervlak van 268.680 km² en a in 2016 4.694.680 inweuners.

Heschiedenisse

Duzenden jaeren heleen von op 't Noôrdereiland de Oruanu-uutbarstieng plekke, de hrossen uutbarstieng aller tieden. Deur dezen uutbarstieng onstoeng een caldera, noe bekend as Lake Taupo. In 181, nae een laetere uutbarstieng, kreeg 't meer zen udihe hroôtte.

De eêste beweuners van Nieuw-Zeêland, de Māori, kwamm'n tussen 500 en 1300 an bie Nieuw-Zeêland, wat an ze Aotearoa ('t land van de hroôte witte wolke) noemn. Sommihe bronn'n hetuhen van nog eêdere beweunieng, wat a nie zeker is. Aotearoa, 't land wir an de Māori an land kwamm'n, besloeg eihlijk allaen 't Noôrdereiland, mè tehenwoordig wor ok 't Zudereiland derbie inbehreepn.

Abel Tasman en zen bemannieng waeren in december 1642 de eêste Europeanen in Nieuw-Zeêland. Ze probeern contact te lène bie de bevolkieng, mè naedan ienkele bemanniengsleedn wiern vermoôrd, trokkn ze ni Tonga. In oktober 1769 kwam James Cook, een Britse luitnant, meêdere keern an land om handel te drieven mie de Māori.

In 1790 kwamm diverse walvisvaeders te vaert rondom Nieuw-Zeêland en een poosje iernae vestihen de eêste Europeanen der eihen in Nieuw-Zeêland. Nae deze vestihieng kwammn rehelmaetig onhereldheden voe tussen de Māori, winae a in een pohieng ier een eind an te maeken op 6 feberwari 1840 't Verdrag van Waitangi wier eteêkend. In 1893 was Nieuw-Zeêland 't eêste land 't a 't stemrecht voe vrouwen invoern.

Heografie

Mount Cook

Nieuw-Zeêland besti uut twi hroôte eilan'n, 't Noôrdereiland en 't Zudereiland, twi hescheien landmassa's hescheien deur Straet Cook. 't Zudereiland is 't hroste en wor escheien deur de Nieuw-Zeêlanse Alpen. Den oôgsen berg ierzò is de Mount Cook mie 3754 meters. 't Noôrdereiland is vulkaonisch en der lop een vulkaonische zoône van 't min'n ni 't noôrdoôssen. Den oôgsen toppe, de vulkaon Ruapehu, is 2797 meter.

Vadder besti Nieuw-Zeêland uut nog meêr eilan'n, wironder de Chathameilan'n, wivan Stewarteiland de hrossen is. Dit eiland lig 30 kilemeter ten zuden van 't Zudereiland en wor escheien deur Straet Foveaux. Den oôgsen bergtoppe van Stewarteiland is Mount Anglem (980 meter).

Qua bevolkiengsantal is Waiheke-eiland 't derde eiland van Nieuw-Zeêland, een eiland 18 kilemeter voe de kust van Auckland in de Holf van Hauraki.

Nieuw-Zeêland is 't mist heïsoleerde land ter waereld. 't Dichsbieziende land is 2000 km ten noôrdwessen Australië, hescheien deur de Tasmanzeê. Ten noôrn lihhen Nieuw-Caledonië, Fiji en Tonga. Ten zuden lig Antartica.

Politiek en bestier

Nieuw-Zeêland is een parlementaire democraotie mie een hrondwet en dus ok een constitusjoneel konienkriek. Nieuw-Zeêland is onafankelijk van 't Vereênigd Konienkriek sins 1 jannewari 1907.

't Staetsoôd van Nieuw-Zeêland is Charles III, vertehenwoordigd sins 2021 deur houverneur-heneraol Dame Cindy Kiro. Z'n offisjele titel is His Majesty, King Charles the Third, By the Grace of God, King of New Zealand and His other Realms and Territories, Head of the Commonwealth, Defender of the Faith.

't Nieuw-Zeêlandse parlement besti uut een 120 leedn tellnde kaemer. Ieruut wor een kabbinet saemenesteld van circa 25 ministers. De premier, sins 27 november 2023 Christopher Luxon (opvolger van Chris Hipkins) van de Nationaole Partij, lei 't kabbinet. In de udihe situaotie (2024) zien in 't parlement 6 partijen vertehenwoordigd.

Klimaot

Nieuw-Zeêland ei een hemaotigd zeêklimaot. 't Wermste hedeêlte lig op't dichter bie de evenaer helehen Noôrdereiland, mè in de rehio's Nelson en Marlborough zien de miste zunuurn te vin'n. Ier val jaerlijks 230 mm neerslag.

In 't zuudwessen van Nieuw-Zeêland val de miste rehen, zô'n 8000 mm per jaer. Ten oôssen van de Nieuw-Zeêlanse Alpen val vee minder rehen. In de Nieuw-Zeêlanse Alpen val in de winter vee snieuw en ier zien der ok skiehebieden. Vadder heers in de Bay of Plenty en Northland een subtropisch klimaot, wideur an ier vee kiwiplantaozies zien te vin'n.

Flora en fauna

Kauri plant'n

Vanwehe zen afelehen positie ei Nieuw-Zeêland vee endemische soôrten ontwikkeld. In 't rehenwoud, wivan een hroôt deêl nationaol park is, leven tientalle vaernsoôrten en de endemische passieblomme Tetrapathea tetrandra. Aore endemische plantesoôrten zien de zeldzaeme Clianthus puniceus en de pohutukawa.

Nieuw-Zeêland tel slechs twi inheemse zoogdieren, beie vleermuzen. Laeter wiern echter ok beêsten as ratten, on'n, kattn en voskoesoes inevoerd die an hroôte schaode anbriengen an sommihe veugelsoôrten. Nie-vliehende veugels as de takahe kommn nog slechs voe op ienkele nie deur zoogdieren beweunde eilanjes voe de kust.

Nieuw-Zeêland tel weinig reptielen en amfibieën, wivan de brug'aehedisse de bekensen is. Dezen ei hin directe verwant'n binn'n de reptielen en neem een aparte plekke in. Vadder is der de femielje van de Nieuw-Zeêlanse oerkikkers. Ok tel Nieuw-Zeêland vee endemische veugelsoôrten, wionder de takahe, de kakapo, de kea en de kaka.

Demohrafie

De Lockwood silver fern flag.

De inweuners van Nieuw-Zeêland, ok wè de Kiwi's enoemd, waeren in totaol 4.115.771 in 2007. Op 't dichter bevolkte Noôrdereiland weun onheveêr driekwart van de bevolkieng tehenover een kwart op 't Zudereiland. De dichsbevolk'n rehio van Nieuw-Zeêland is Greater Auckland, wir an een miljoen inweuners weun'n.

De miste inweuners van Nieuw-Zeêland komm'n oôrsproenkelijk uut 't Vereênigd Konienkriek of uut Ierland, zò'n seventig percent van de bevolkieng kom uut Europa. Onheveêr 15 percent van de bevolkieng besti uut Aziaat'n en mensen uut Oceanië, 14,7% van de bevolkieng besti uut de oôrsproenkelijke beweuners de Māori.

67 percent van de inweuners van Nieuw-Zeêland is ananger van 't Chrissendom, aore hosdiensen in Nieuw-Zeêland zien onder aore de Roôms-Katholieke Kerke en den Anglicaonse Kerke van Nieuw-Zeêland.

Economie

Nieuw-Zeêland is een vrie rieke heïndustrialiseerde naotie mie een vrieëmarteconomie. Nieuw-Zeêland is vrie afankelijk van de import en export. Exportproductn zien schaepe- en rundvleês, zuvel, fruit (vurral kiwi's), vis en 'out. Importproductn zien voertuhen, mesines, petrolium en elektronica. Handelspartners voe de im- en export zien Australië, de VS en Japan.

Opkomm'nde marten in Nieuw-Zeêland zien de filmindustrie, wienbouw en toerisme. In 2004 a Nieuw-Zeêland een overleg tussen China voe vrieë andel iermie. Radio- en tv-stasjons, spoorwehen, postbedrieven en telecombedrieven zien sins 1980 heprivatiseerd. Den udihen inflaotie van de Nieuw-Zeêlandse consumentnpries is de laegsen ter waereld.

Provincie

Auckland

Nieuw-Zeêland is verdeêld in de onderstaende 16 rehio's die an bestierd worn deur een rehionaole raed. Ierneffen zien der 74 territoriaole autoriteitn en de volhende vier overzeêse hebiedsdeêln.

Rehio's

Northland Auckland Waikato Bay of Plenty

Gisborne Hawke's Bay Manawatu-Wanganui Tasman

Marlborough Nelson West Coast Canterbury

Otago Southland Fiordland New Plymouth

Hebiedsdeêln

• Cookeilan'n
• Niue
• Ross Dependency
• Tokelau-eilan'n

Sport en cultuur

Vee van de Nieuw-Zeêlanse cultuurelement'n zien een mengelienge van de cultuur van de Māori en die van de Europeanen. De poppulairste sport op Nieuw-Zeêland is buvobbeld rugby (een westerse sport) en voe een wedstried iervan wor aoltied eêst een haka, een dans van de Māori, uutevoerd. Aore poppulaire sporten zien cricket en holf. Ok sporten as bungeejumpen en zorbing èn der oorsproeng in Nieuw-Zeêland.

Naem

Nieuw-Zeêland werd door enkele Hollandse cartografen "Nova-Zeelandia" genoemd (vernoemd naer de provincie Zeêland) toen de Engelsen later Nieuw-Zeêland veroverden vertaalde James Cook Nova-Zeelandia naer "New-Zealand".