Naar inhoud springen

Antartica

Koppelingen bewerken
Uut Wikipedia
Kaerte Antartica

Antartica, ok wè 't Zevende Continent', is 't vuufde hroste continent op aerde en besli mie een oppervlak van 14 miljoen km2 10% van 't totaole landoppervlak op aerde. Op Antartica worn de kouste temperatuur'n op aerde emeetn. Op 21 juli 1983 wier op 't station Vostok 's waerelds laegste temperatuur, -89,2 °C, emeetn. 99% van Antartica besti uut ies. Deze laehe is hemiddeld 2500 meter dikke. Ok is Antartica 't continent mie de laegste luchvochtigeid.

Evolutie

[bewerk | brontekst bewerken]

An 't ènde van 't Kenozoïcum, 70 miljoen jaer eleen, was Antartica een subtropisch hebied. In de uutestrekte wouen leven landzoogdieren en in de oceaonen leven beênvissen en overweldihend hroôte reptielen. Antartica lag in 't arte van 't toenmaelihe Gondwanaland, wiran Zuud-Amerika, Afrika, India en Australië omeene lahen.

Onheveêr 60 miljoen jaer eleen hoengen Antartica en Australazië sterk uut mekaore schuuven en wier Antartica omheven deur circumpolaire stroômieng'n. Der ontstoeng een hematigd klimaot en der hroeien vee plant'n.

25 miljoen jaer eleen, toen a Arabië zen eihen afscheien van Afrika, en de Rooie Zeê ontstoeng, wier Antartica bedekt mie ies. Rond dezen tied daelen de temperatuur ard, de boôm'n verdween'n en der ontstoeng een ieslanschap. Noe nog worn der fossiel'n evon'n die an hetuuhen van beweunieng deur landzoogdieren op Antartica. In 1982 wiern de ressen ondekt van een bessenetend buudeldier van 40 tot 50 miljoen jaer oud. Ok wier in 1987 de ressen ondekt van een 1,8 meter hroôte veugel die a nie kon vliehen. en in 1985, twi jaer divoe, wiern in de Transarctic Mountains fossiele boôm'n en plant'n evon'n.

Antartica onderschei zen eihen noe van de are continent'n deurda 't ofescheien wor deur pakies. In de zuudelijke oceaonen voe de kust van Antartica bevin'n zen eihen ok vee kleine eilandjes.

Ieslaehen

[bewerk | brontekst bewerken]

Meer dan 90% van Antartica besti uut ies, wira onder verstaene wor hroôte oeveelee'n landies en drievende iesplateaus. 't Totaole volume ies is 30 miljoen km3 en 't bevat de hrossen oeveeleid zoet waeter ter waereld.

Antartica wor verdeêld in Hroôt- en Klein-Antartica. Op Hroôt-Antartica is 26 miljoen km3 van 't totaole volume ies te vin'n. Den diksen ieslaehe ier is 4776 meter dikke, in de vurm van een subhlaciaole trohhe an de kust bie Terre Adélie. 't Laegste punt van Antartica is de Bentley Subglacial Trench, 2538 meter onder de zeêspiehel.

Hletsjers

[bewerk | brontekst bewerken]
Huron-hletsjer

Hletsjers zien enurme massa's snieuw. Ze ontstaene deurdan snieuwvlokk'n op een ieslaehe vall'n. Ieran raeken de kristall'n der uutsteeksels kwiet en worn ze ronder, winae a een laehe korrels mie luchbell'n evurmd wor. Deze laehe wor saemeneperst en wor op een duur bieni ondeurlaetbaer. Deze laehe eêt de firn of de névé. Ni een poosje verdwien'n de luchbell'n en onsti hletsjeries. 95% van Antartica besti uut dit hletsjeries. Hletsjers op Antartica zien onder are:

  • Byrdhletsjer
  • Nimrodhletsjer
  • Beardmorehletsjer
  • Shackletonhletsjer
  • Scotthletsjer
  • Amundsenhletsjer
  • Huron-hletsjer

Iesplateaus

[bewerk | brontekst bewerken]

95% van de kust van Antartica besti uut landies wat a de kust beriekt ei en uutestrekte iesplateaus of ieskliffen vurm. Iesplateaus zien enurme drievende plaeten landies die an meehaen mie 't hetie en een zekere beschermieng vurm'n voe Antartica. 't Hroste iesplateau is de Ross Iesplateau, henoemd ni sir James Clark Ross, die a dit iesplateau as eêssen zag. Are iesplateaus zien:

  • Filchner Iesplateau
  • Amery Iesplateau
  • George VI Iesplateau
  • Ronne Iesplateau
  • Ekström Iesplateau

Iesberhen

[bewerk | brontekst bewerken]
Iesberhen op Antartica

Iesberhen komm'n vee voe op Antartica. Bie een tellieng in 1965 wiern op 4400 km2 30.000 iesberhen eteld. Jaerlijks brokkel 1450 km3 of van den arctische kust en kom in de zee as iesberg. Viervuufde van de iesberhen kalf of van de iesplateaus an de kust, mistal zien dit taefeliesberhen van 200 tot 300 meter. Warschienlijk 1 van de hroste iesberhen ooit wier eziene op 12 november 1956 bie de USS-hletsjer, mie een hroôtte van 31.000 km3, 335 km lange en 97 km breêd, ruwwig den oppervlakte van België.

Zeê-ies

[bewerk | brontekst bewerken]

Den oeveeleid zeê-ies van Antartica verschil per seizoen. An 't ènde van de zeumer, feberwari, is den oppervlakte 4 miljoen km2, tehenover 20 miljoen km2 in september. De rand van 't zeê-ies verplek zen eihen hemiddeld bie 4,2 km per dag.

Onder 't ies

[bewerk | brontekst bewerken]

Antartica besti uut twi deêl'n, naemelijk Hroôt-Antartica en Klein-Antartica. Hroôt-Antartica lig onder den enurmen ieskappe van Antartica en is opebouwd uut een plateau van hesteênte uut 't Precambrium. Op Hroôt-Antartica lihhen onder are de Transarctic Mountains, een lange bergkeet'n wivan de topp'n van de berhen, de nunataks, soms nie boven 't ies uutkomm'n.

Klein-Antartica direntehen is opebouwd uut Mesozoïsche, Tertiaire en vroehe hlaciaole ofzettieng'n. De twi bergkeet'ns op Klein-Antartica zien verbon'n deur een submariene ruhhe, wideur an op de Zuudelijke Sandwicheilan'n actieve vulkaonen zien te vin'n.

Weêr

[bewerk | brontekst bewerken]

Antartica is 't droôgste en kouste werelddeêl op aerde en 't is ok nog omheven deur de woessen oceaon op aerde. An de kust is den hemiddelde temperatuur -10 tot -20 °C en op de centraole vlakken lig 't hemiddelde tussen de -50 en -60 °C. Toch ei Antartica net zò vee zunuren as are hebieden, mè der wor vee minder wermte heabsorbeêrd en ok vee meer terugekaotst deur de snieuw en 't ies.

Neffen 't kouste en droôgste is Antartica ok 't winderigste continent op aerde. Deur sterke katabatische win'n wor kouwe lucht ni werme lucht boven den oceaon eblozen. De sterkste win'n komm'n voe in de Commonwealth Bay bie de George V Coast wir an windvlaehen van 22 meter per seconde mie piek'n toet 40 meter per seconde nie zeldzaem zien.

De oceaonen zien tevens de ruugste ter waereld, wan ier waoien de westelijke circumpolaire win'n onheremd over de breêdte van ael de aerde. Dit hebied sti bie zeêvaerders bekend as de Screaming Sixties.

Natuurverschiensel'n

[bewerk | brontekst bewerken]
Zuuderlicht

Vanwehe de kouwe, de droôgte en stofvrie lucht lieken voewerpen op Antartica dichbie te lihhen en komm'n ok vee luchtspiehelieng'n voe. Deurda de zunne op ieskristall'n val, wor ofebrook'n of terugekaotst zien ok vaok optische verschiensel'n te zien. Zunnezulen, halo's en nevelbohen zien iervan voebeêl'n.

Eên van de bekenste natuurverschiensel'n op Antartica is 't zuuderlicht. Deur de Māori wor 't et enoemd 'Tahu-Nui-A-Rang', de hroôte brand in de lucht. 't Zuuderlicht ontsti deurdan binn'nstroômende elektronen helaoden deêltjes in de ionosfeer in hang zett'n en die botsen mie neutraole deêltjes in de dironder elehen thermosfeer, die a fotonen uut hi zen'n. Deur de saemenstellieng van de thermosfeer wor de kleure bepaeld. Roôd en hroen voe zuurstof, violet voe stikstof.

Leven op Antartica

[bewerk | brontekst bewerken]

Op 't land

[bewerk | brontekst bewerken]
Kosmos

Vanwehe de snel verander'nde temperaturen, de droôgte, kouwe, arde wind, weinig waeter en eetn komm'n weinig diersoôrten op Antartica voe. Op 't land komm'n vurral kosmossen voe, Tot noe toe zien 350 soôrten kosmossen vastesteld. Slechs twi oôhere plant'n komm'n voe:de Colobenthos subulatus en den Antartische smele.

Beêsten komm'n nauwelijks meer voe as microben op den onderkant van steên'n. De miste iervan zien microscopisch kleine, onder are protozoa, rotifeer'n, arthropoden en nematoden. De hrossen onhewurveln is de vleuhelloôze mohhe Belgica antarctica, die a zo'n 12 mm lange wor. Op Antartica leven onder are 112 soôrten kreeftachtigen, wivan 51 parasitair, 58 vrie en 3 soôrten alf-parasitair.

De zeêboôiem

[bewerk | brontekst bewerken]

Onder de iesmassa's in 't ieskouwe waeter lig de waereld van 't benthos- de flora en fauna van den Antartischen zeêboôiem. Dezen besti vurral uut wier'n en alhen die an een schuulplekke bien an are beêsten. Vee voekomm'nd zien vlooiekreeftjes en waeterspinn'n die an kruupen over de poliepen en zeêanemoon'n. Ok komm'n der zeêkomkommers, zeê-ehels, zeêsterr'n, sponzen en koralen voe. Tevens vin'n vee napslekken der eetn op de zeêboôiem.

Vissen

[bewerk | brontekst bewerken]

Ten zuuden van den Antartische converhensie komm'n slechs 120 soôrten vissen voe. 84 soôrten iervan be'oôrn tot de suborde Notothenidei; ieruut de volhende 4 femieljes: Nototheniidae, Harpagiferidae, Bathydraconidae en Channichthyidae. De vissen leven in een soôrt onderkoeliengsfase wirin an de lichaemsvloeistoffen onder 't normaole vriespunt lihhen. Ze bevriezen nie deurdan ze 8 soôrten hlycopeptiden kunn'n maeken die an vorkomm'n da der bloed bevries. De miste Antartische vissen èn ok een traehe stofwisselieng en sommihe artische kabeljauwen kunn'n deur anpassieng'n in 't skelet en vethehalte in 't waeter zweven. Voebeêl'n van vissen die an voekomm'n in artische stroômieng'n zien:

Veugels

[bewerk | brontekst bewerken]

Op Antartica zelf komm'n mè weinig veugels voe, de miste leven op 24 eilan'nhroepen in de buurte. Der komm’n onder are ienkele sturmveugelachtegen voe uut de orde Procellariiformes, naemelijk: 23 soôrten sturmveugels, pijlsturmveugels en prions, 6 albatrossen, 4 soôrten sturmveugeltjes en 2 soôrten duuksturmveugels. Dit zien de volhende soôrten albatrossen:

De sturmveugels komm’n vurnaemelijk voe in oôlen of scheur’n in de lava op de subantartische eilan’n. Ze komm’n allin ’s nachs tevoôrschien. Sturmveugels as de snieuwsturmveugel broeien kilemeters landinwaerts, mè de miste sturmveugels broeien an zeê.

Uut de orde Charadriiformes komm’n op Antartica voe 3 sternen, 1 meêuwe, 2 jaehers, 2 iesoenders en 2 aâlscholvers, die an der eihen vurral rond de kust opouwen. Van de sternen verbluuven de Antartische stern en de Kerguelenstern ael de tied op of rondom Antartica, de Noordse stern kom ulder in de zeumer verhezellen. Der kom slechs 1 meêuwe voe, de Dominicanermeêuwe en twi aâlscholvers, de blauwoôgaâlscholver en de keizeraâlscholver. Vadder de twi soôrten iesoenders en 2 jaehers, de zuudpoôljaeher en de subantartische hroôte jaeher.

Op Zuud-Georhië komm’n de enihe twi landveugels voe, uutezonderd de pinguïns, naemelijk de bruune pijlstaert en de Anthus antarcticus, den enihe zangveugel van Antartica.

Pinguïns

[bewerk | brontekst bewerken]
Keizerspinguïn

Op Antartica komm’n slechs 7 soôrten pinguïns voe, nie, zoas vee edocht, alle soôrten. Allin deze soôrten:

Robben

[bewerk | brontekst bewerken]

Robben zien hoed beschermd tehen de kouwe en de oceaonen rondom Antartica zien dus een hoeie weunplekke voe der. Robben èn of een onderuudse speklaehe of een dichen pels. De miste Antartische robben zien phocide robben, dat wil zène dan ze hoed kunn’n oren op land en in ’t waeter, mè hin uutwendihe oren ene. De volhende robben komm’n voe op en rondom Antartica:

Walvissen

[bewerk | brontekst bewerken]

Rond Antartica komm’n een hroôt antal walvissoôrten voe, die an vurral leven van ’t krill dat a in hroôte oeveel’eden anwezig is. De volhende soôrten komm’n voe:

Truggeplekt van "https://zea.wikipedia.org/w/index.php?title=Antartica&oldid=110593"