Fries

Tweêtaelig pleknaembord

't Fries is 'n taele, of beter 'n groepje West-Germaonse taelen, gesproke in deêlen van 't ouwe Friese weungebied an en naebie de Noordzeêkuste in Nederland en Duutsland. Saemen mee 't Iengels en 't Schots vurme ze d'n Ingweoonsen tak van de (West-)Germaonse taelen. Meêstal ore de nog bestaende Friese dialecten in drie taelen opgedeêld: 't Westerlauwers Fries in de Nederlandse provincie Friesland, 't Saterfries in de gemeênte Saterland (Nedersaksen, Duutsland) en 't Noordfries in Noordfriesland (tege de Deense grenze) en op Helgoland. Die taelen bin onder mekaore nie te verstaen. Voraol de tweê in Duutsland gesproke Friese taelen ore stikke bedreigd en è mae weinig sprekers meêr. Alle drie de taelen ore erkènd en beschermd. In gebieden daer-a 't Fries verdwene is eit 't meêsta nog wè z'n spoôren naegelaete in de dialecten die-an d'r noe gepraot ore.

Stamboôm, indeêlienge

• Indo-Germaonse taelen
  • Germaonse taelen
    • West-Germaonse taelen
      • Ingweoons
        • Fries
          • Westerlauwers Fries
            • Standerdfries
            • Kleifries
            • Woudfries
            • Zuudwestoeks
            • Noordoeks
            • Hindeloopers
            • West- en Oôst-Terschelliengs
            • Schiermonnikoogs
          • Oôsterlauwers Fries
            • Eemsfries
              • Saterfries
            • Wezerfries
              • Wangeroogs (uutgesturve)
              • Harlingerfries (uutgesturve)
              • Wursterfries (uutgesturve)
          • Noordfries
            • Vastewal-Noordfries
              • Wiedingharders
              • Bökingharders (Mooring)
              • Karrharders
              • Goesharders
              • Halligers
            • Eiland-Noordfries
              • Sylters
              • Fering-Öömrang
              • Helgolands

Verspreiienge en sprekers

't Westerlauwers Fries oor gesproke in 't groôtste deêl van de Nederlandse provincie Friesland. Uutzonderiengen bin de eilanden Vlieland en Ameland, de Stelliengwerven (in 't zuudoôsten), 't Kollumerland en 't Bildt. 'n Klein gebiedje in westelijk Greunienge is weer wè Friestaelig. In de steeën oor sins jaer en dag Stadsfries gepraot, wat-a 'n Nederlands, gin Fries, dialect is. Aolles bie mekaore praot iets meer as d'elt van de Friezen nog Fries, dat bin zoô'n 350.000 mensen. Nog vee meer mensen kunne Fries praote mae doeë 't nie zoô dikkels. Vèruut de meêsten kunne 't verstae. Toch gaet 't gebruuk van 't Fries merkbaer achteruut, in elk geval in 't daegeliks leven. Op schrift is de taele aolomtegenwoordeg en de schriftelike be'eersienge van 't Fries gaet juust voruut.

't Saterfries oor zoô-as gezeid alleêne in 't kleine Saterland gesproke, en dan nog maer deur eêl weinig mensen. Ze schatte dan zoô'n 2500 mensen 't kunne praote, op 'n bevolkienge van naebie 13.000. De meêste sprekers bin ouweren en onder de kinders leit 't gebruuk eêl laeg. Toch bin d'r a Saterfriezen die-an d'r guus bewust mee ulder eige taele optrekke en liekt 't gebruuk d'rvan de leste jaeren 'n bitje toe te nemen. De Saterlanders bin d'r eige ok goed bewust van oe uniek of ulder taele is.

't Noordfries ei nog oôgstens 10.000 sprekers (dienkelik minder) die an in 't district Noord-Friesland en op 't eilandje Helgoland weune. In 't zuje van Noordfriesland is de taele al lang uutgesturve en de taelgrenze verschuuft nog altoos vèdder naer 't noorde. Op 't eiland Sylt is de taele ok naebie verdwene, t'nminste uut 't daegeliks leven, voraol deu 't massatoerisme. Nog 't beste staet ze d'rvo op Föhr en Amrum, daer-a nog zeker 'n derde van de bevokienge Fries praot. Vèdder eit vòraol 't Bökingharder dialect 'n groepje fanatieke schrievers die-an vo ulder taele vechte. 't Is nie te zeien of de taele 't zal redden; 'n probleem is dan de dialecten enorm vèrre uut mekaore leie en ondermekaore dikkels nie te verstaen bin.

Dialecten mee Friesen invloed

Overal daer-at 't Fries oôit gesproke wier eit 't z'n sporen wè naegelaete in de plaetselike dialecten. Anders gezeid: vee niet-Friese dialecten ebbe 'n Fries substraot. In West-Nederland en -Vlaenderen vertoône 't West-Vlaems, 't Zeêuws en 't Ollands eel dudelik Ingweoonse invloeden, die verklaerd moeten ore uut 't feit dat d'r vroeger Fries of iets soortglieks gesproke wier. Voraol de Westfriese dialectgroep, gewoonlik toet 't Ollands gerekend, is daer sterk in. Ok vò 't Greuniengs en 't Oôstfries, Nedersaksische dialecten, geldt zoôiets. 't Stelliengwerfs uut Zuudwest-Friesland is eêrder 't omgekeêrde: daer eit 't Fries z'n invloed juust doe gelde over 'n bestaend Nedersaksisch dialect. 't Meêst Fries bin toch wè 't a bove genoemde Stadsfries en eur zusters 't Bildts, Amelands en Midslands. Dit bin Fries-Ollandse mengdialecten die in Friesland zelf gesproke ore.

Òk 't Limburgs eit in kleinere maete noh invloed von 't Fries (Ingveoons) ongerhaen. Vòral in contrast mee dialekte as 't Ripuarisch is dit hoed te zien: Li. vief vs. Ri. vümf en Li. zègke vs. Ri. zage.

Lienk nae buten

• Näie Seelter Siede

Wikipedia

Deze taele ei d'r eigen Wikipedia. Bezoek de Friese variante.