Jacobus Clemens non Papa

Jacobus Clemens non Papa (of Jacob Clement; Middelburg?, om en naebie 1510 - Diksmuje, om en naebie 1556) was 'n componist van de Vierde Nederlandse Schole, afkomsteg ergest uut de noordelijke of zujelijke Nederlanden en 'eêl z'n leven op verschillende plekken in de Nederlanden an 't werk. 'Ie schreef vee werk in verschillende muzieksoorten: vuuftien missen, vuuftien magnificats, 223 motetten, 'n stik of 'onderd chansons (ziet d'n 'oôdtekst) en de Souterliedekens, psalmberiemiengen in 't Vlaems. 'n 'Oôpe werk dee d'n ok publicere. Saemen mee Adriaan Willaert en Nicolaas Gombert 'oorde d'n bie de groôste componisten van z'n tied.

Leven

Vee is t'r nie bekend over zien leve. 'n Ienkele bron liekt d'rop te wiezen dat 'n uut Zeêland kwam, en dan misschien uut of bie Middelburg, mae de anwieziengen daerom'eêne bin tegenstrieïg en ondujelijk. As t'n gin Zeêuw was, dan was t'n misschien 'n Vlaemienk of 'n Franstaelige. Me kenne 'm ok nie bie z'n echte naem; die moe wè Jacob Clement bin gewist, of Jacques Clément as t'n uut 'n Franstaelige fermielje kwam. As t'n componist wier, latiniseerde d'n z'n naem. De toevoegienge non Papa beteêkent letterlijk 'nie d'n paus'. Dit eit waerschienlijk zien uutgever Tielman Susato bedocht, vo de leute, asof iemend de componist deu mekaere zou 'aele mee paus Clemens VII. D'r bin ok geleêrden gewist die dochte dat 't ernstig was, en dat 'n mee Papa eênen Jacobus Papa, 'n dichter uut Ieper, bedoelde.

Al ènde jaeren 1530 oor d'r werk van 'im uutgebrocht, nog wè in Paries, daer a t'n chansons doe verschiene. In 1544 duukt 'n op as zankmeêster an de Sint-Donatianuskerke in Brugge. In 1550 zit 'n alweer 'eêl ergest aors, as zanger-componist bie de Oônslievrouwebroederschap in Den Bosch. Vedders eit 'n misschien nog gewrocht in Ieper, Leiden en Dordrecht. 'Oewel dat 'n dus vee gereisd ei deu de Nederlanden en Noord-Frankriek, schient 'n noôit in Italië te zien gewist, wat vee aore Vlaomse componisten wè deje. Ok is t'r niks bekènd van zien leêrmeêsters of leêrliengen.

Me weête al eve weinig van 'oeneêr d'n is doôdgegae, mae d'r is wè 'n stik van collega-componist Jacobus Vaet, Continuo lacrimas ('Ik gae deu mee mien traenen') uut 1558 daerin d'n doôd van de componist oor beweênd. 't Trekt d'rop dat 'n an 'n onnatuurlijken doôd gesturve is; zò stelt de tekst 't tenminste vò. Ie wier begraeve in Diksmuje, in wat-a vandaeg West-Vlaonderen is.

Werk

Positie in zien tied

Clemens non Papa oor deu musicologen gerekend toet de Vierde Nederlandse Schole. In 'n groôt deêl van de vuuftiende en zestiende eêuwe waeren 't de Nederlanders (bienae aollemaele Zuud-Nederlanders, dus feitelijk Belgen of Noord-Fransozen) die in de muziek d'n dienst uutmaekte. Die figuren ore opgedeêld in vuuf amparte generaties: de Nederlandse (of Franco-Vlaemse) Scholen.

De figuren van de Vierde Nederlandse Schole (nessens Clemens onder aoren de genoemde Willaert en Gombert) stoenge vreêd onder d'n invloed van Josquin Desprez, de groôste componist van eên generatie eêrder, mae bleve ulder muziek deurontwikkele. In 't algemeên wier de cantus firmustechniek (daerbie 'n componist om 'n bestaende melodie 'n meêrstemmige compositie schrieft) minder belangriek, nam 't gebruuk van drieklanken (de standaerd-akkoorden van bekant aolle muziek die noe 'n bitje bekènd is, maer toen nog 'n bitje nieuw) toe en goenge componiste 'n bitje soberder en 'elderder schrieve. Toch bleve d'r voraol vee diengen 'tzelfde: de meêste (opgeschreve) muziek was vo zangstemmen alleêne en polyfoon, mee aollemaele deu mekaore klienkende, zelfstandige stemmen. Missen stoenge 't 'oôgste in anzien, daenae motetten, dan wereldlijke zangmuziek en dan instrumentaole muziek.

In vergeliekienge mee Willaert en Gombert is Clemens de populairste en conventioneelste componist van drieën. In zien muziek bin soms volkslied-achtige melodieën te 'oren, en 'ie gebruukt minder chromatiek (ver'oôgiengen en verlaegiengen van 'n aolleve toon). Vedders is t'r van 'im de meêste muziek bewaerd gebleve, nie in de lèste plekke omdat 'n zòvee in druk dee verschiene; d'r bin tweê keer zòvee composities van Clemens bekend as van Gombert.

De muziek van de Vierde Nederlandse Schole stoeng in zò'n 'oôg anzien da d'r gesproke wier van ars perfecta ofwè 'volmaekte kunst'.

Missen

'n Misse is in de muziek 'n zettienge van 't ordinarium, de vuuf gezangen die in de meêste missen/diensten van de Rooms-Kattelieke kerke vrommekomme. Die traditie was pas in de vuuftiende eêuwe op gang gekomme en de missen maekte bie vee componisten de kern van 'ulder werk uut. Zò nie bie de Vierde Nederlandse Schole. An Clemens non Papa ore mae 15 of 17 missen toegeschreve (sommige werken bin twuvelachtig).

Typisch an Clemens zien missen is dat de ouwe cantusfirmusmisse (ziet bove) oor vervange deu 'n parodiemisse. Dat wil zeie: 'n componist citeert 'n 'eêl muziekstik van 'n ander, compleet mee aolle stemmen, en maek daer 'n misse op. Aors as bie de cantusfirmusmisse zit de melodie noe nie 'verstopt' in de compositie, mae kan iedereêne die 't oorsproenkelijke stik kent, dat dujelijk ore.

'n Vòbeêld van 'n parodiemisse van Clemens non Papa is de Missa Entre vous filles, gebaseerd op 'n chanson van zien eige.

Motetten

Mee 223 of 231 stiks maeke motetten 45% van Clemens zien werk uut, en bin dus in ciefers 't vònaemste genre daer as t'n in ei gecomponeerd. Vò zien generatie is dat niks biezonders; sind d'n tied vann Josquin deeë de meêste componisten meer motetten schrieve.

'n Motet is 'n religieuze compositie mee 'n tekst die buten de gewone liturgie vaolt, dikkels votiefachtig en mee 'n tekst vò de gelegend'eid geschreve. Omdat 'n motet minder conventioneel in mekaore zat as 'n misse, goenge componisten dikkels ok vee vedder mee ulder muziek. Anders as in de misse goenge componisten de woorden van de tekst echt uutdrukke. Geliefde technieken van Clemens waere 'n subtiel spel mee ritme, of 't invoege van meer mollen om 'n tekst doenkerder klienke te doeën.

Souterliedekens

Daer as sommige van de motetten a gin echte liturgische stikken bin, geld dat vò de Souterliedekens glad 'elemaele. In dezen tied goeng de liturgie nog glad in 't Latijn, en vertaeliengen van de Psalmen in 't Vlaems of welke aore moderne taele dan ok aodde gin plekke in de kerke. Deze muziek moe dus vò eige gebruuk bie de mensen tuus bin bedoeld. Toch, of juust daerom, was t'r vee vraeg nae deze werken, en Clemens schreef ze in opdracht van zien uutgever, d'n Antwerpenaer Tielman Susato. De tekst, gin letterlijke vertaelienge maer al 'n echte, ziengbaere psalmberiemienge, was al eêder in 1540 gepubliceerd bij uutgever Simon Cock, mee eênstemmige zang.

Clemens, die z'n versie in 1556 en 1557 in vier boeken wier uutgebrocht, schreef 'n driestemmige versie. De vier banden bevatten zettiengen van aolle 150 psalmen. Mee 't gebruuk van de polyfonie lieke deze psalmen a 'n bitje op echte motetten. Toch is de stijl nog vee anders as bie Clemens zien echte motetten. Om te beginnen bin motetten minstens vierstemmig en dikkels genoeg vuufstemmig, dat maek ze zò a ingewikkelder. Vedders zitte de motetten vol mee strenge imitatie, wat ze toet echte geleêrde muziek maekt. In de Souterliedekens zitte juust vee ansprekende melodieën, dikkels van echte volksliedjes, en daer as sommige van die psalmen nog wè imitatie 'ebbe, bin vee andere groôtendeêls homofoon (dat wil zeie: d'r is eên echte melodie en de aore stemmen gae dae mee 'tzelfde ritme in mee). De Souterliedekens doeë daermee dienke an de parodiemissen die bove beschreve bin.

De Souterliedekens bin dikkels in verband gebrocht mee de Reformatie die-a toen an de gang was. Toch wies niks d'rop dat Clemens non Papa grifformeerd was. Butendien waere de Souterliedekens deu de Inquisitie, zelfs onder d'n terreur van Alva, nie verboje. De Souterliedekens waere op d'r eige dus gin protestantse muziek, awast eit 't protestantisme zeker wè invloed g'aod: deu de Reformatie ontstoeng d'r ok bie kattelieken b'oefte an geêstelijke muziek in d' eige taele.

Chansons

'n Chanson was in d'n tied van Clemens non Papa 'n meerstemmig kunstlied in 't Frans. De meêste componisten schreve neffens ulder geêstelijke werk ok chansons, die a vee lucratiever waere. Ok waere de werken 'n stik flexibeler: awast wiere ze genoteerd al glad vocaole stikken, je kon ze ok deêls of glad mee muziekinstrumenten spele, wat-a in de kerke groôtendeels verboje was.

Zòas gezeid is zien oudste bekènde publicatie 'n boek mee chansons, uutgegeve in Paries. Laeter gaf Susato in Antwerpen nog 'n verzaemelband uut daerin chansons van Clemens, Gombert, Thomas Crecquillon en nog aoren stoenge.

Nessens de Franse liederen ore d'r ok nog 8 Vlaemse 'chansons' an 'm toegeschreve.

Aore werken

A genoemd bin de stik of vuuftiene magnificats. Vedders bin d'r 8 naemloze stikken zonder tekst, 1 instrumentaole canon en tweê chansons in tabulatuur. 't Meêste daevan is vreêd twuvelachtig.

Bronnen

Dit artikel is gebaseerd op:

Allan W. Atlas, Renaissance Music. Music in Western Europe, 1400-1600, New York/Londen, W.W. Norton & Company, 1998: pp. 269, 395, 486.
Richard Taruskin, The Oxford History of Western Music Volume 1: Music from the Earliest Notations to the Sixteenth Century, New York, Oxford University Press, 2005: pp. 593-9.
Artikel "Jacobus Clemens non Papa" in S. Sadie (ed.), The New Grove Dictionary of Music and Musicians.
Artikel "Jacobus Clemens non Papa" in Winkler Prins Encyclopedie, 7en druk.
't Corresponderend Iengelstaelig artikel, in deze versie

Lienks

Gratis partituren van Clemens non Papa op de Koorwiki
Gratis partituren van Clemens non Papa op de partiturenwiki Imslp.org
Clemens500 Webplekke van 't jubileumjaer 2012
Leidse Koorboekeproject deu 't Egidius Kwartet en Eric Jas