Zeêuwse grammaotica

Werk in uutvoerienge
An dit artikel oor nog gewrocht.

---

De Zeêuwse dialecten verschillen op vee punten van 't Standaerdnederlands. Die verschillen ore nie alleêne uutgedrukt in woordenschat en klanklere, maer vozeker ok in de grammaotica. Die ei vee aorig'eden die-a in de standaerdtaele onbekend bin. Dikkels leie de overeênkomsten eêrder bie aore dialectgroepen zoôas 't 'Ollands, West-Vlaoms en 't (voraol West-)Braebants. Wat vo de klanken en de woordenschat ok a geldt, gaet 'ier ok op, dat de Zeêuwse grammaotica voraol Vlaemse en 'Ollandse elementen miengelt.

In dit artikel oor zoôwè ingegae op de aolgemeêne trekken van 't Zeêuws as taelgroep op z'n eige as op de specifieke verschillen mee 't Standaerdnederlands en aore dialecten. Ok de verschillen tussen de meêrdere Zeêuwse streêktaeltjes komme vanzelf an bod.

Naemwoorden

Naemwoorden laete d'r eige opdeêlen in zelfstandige en bievoegelijke naemwoorden.

Woordgeslacht

't Zeêuws ei drie woordgeslachten: mannelijk, vrouwelijk en onziedig. Dat is t'r eên meêr as in de Noord-Nederlandse spreektaele. Drie geslachten kom wee wè vo in de omriengende dialecten: 't West- en Oôst-Vlaoms, 't Braebants en de dialecten in 't uterste zuje van d'n 'Ollandsen taelgroep.

• Mannelijk bin woorden die-a nae venters of mannelijke beêsten verwieze, woorden op -er, op -nk en naemwoorden die-a van werkwoordstammen aofgeleid bin. Vedders bin 'n berg woorden zonder markerienge ok mannelijk (die kunne ok onziedig weze).
• Vrouwelijk bin in 't gemeên woorden die-a nae wuven of vrouwelijke beêsten verwieze, vedders woorden op -ster en de meêste woorden op -e (inclusief aolle woorden op -ienge). Woorden op -e kunne ok mannelijk weze, as ze nae mannelijke beêsten verwieze (liekas 'aene) en 'n enkelde keer onziedig (bievobbeeld 'arte). D'r bin 'n 'andjevol vanouds vrouwelijke woorden die nie op -e endige, zòas ´and.
• Onziedig bin (zonder uutzonderienge) aolle verkleinwoorden, vedders woorden die bestaen uut ge-, be-, ver-, ont- mee werkwoordsstam en woorden gemarkeerd mee 'n rietje achtervoegsels. Ongemarkeerde woorden bin ok dikkels onziedig, mae die kunne juust zoô goed mannelijk weze (zie bove).

In Nederlandse woordenboeken staet 't geslacht d'r dikkels bie. Bedienk dat dit vo 't Zeêuws dikkels nie 'tzelfde is. Vedders 'ouwe nie aolle sprekers de drie geslachten eve goed uut mekaore. Je kunne diengen ore as d'n aele, awast moet dat feitelijk d' aele weze.

Lidwoorden

J'ei bepaelde en onbepaelde lidwoorden. 't Onbepaeld lidwoord is altoos 'n. Soms oor dat vo medeklienkers as e uutgesproke. Verschil in geslacht is d'r nie.

Bepaelde lidwoorden bin de, d'n, d' en 't.

Mannelijke woorden kriege d'n as lidwoord as t'r 'n b, d, t of klienker op volgt. Op Goeree-Overflakkee ei je dat ok vo 'n h (in de rest van 't Zeêuws bestae die letter nie). In aore gevaollen kom d'r normaol gesproke de as lidwoord.

• d'n boer
• d'n diek
• d'n toerist
• d'n (h)iengst
• d'n ouwerlienk
• de man
• de rik
• de smid

Vrouwelijke woorden en woorden in 't meêrvoud kriege meêstentieds de. Dat oor d' as 't woord dat d'rop volg mee 'n klienker begint. Dit lidwoord vurm dan gin lettergreep op z'n eige, mae maek deêl uut van d'n eêste lettergreep van 't volgende woord.

• de boerinne
• de dulve
• de zwaolme
• de smisse
• d' utienge
• d' 'oere/ de hoere

't Lidwoord vo 't onziedig is altoos ’t. Dikkels oor dat an de vògaende of volgende lettergreep verbonde; 'n eige lettergreep vurmt 't feitelijk alleêne as 't fonetisch nie aors kan. Zò oor ’t ’uus uutgesproke as 'tuus', mae klienkt ’t knien wè gewoon as et knien.

Meêrvoudsvurmienge

D'n uutgang vò 't meêrvoud is meêstentieds -en. Woorden die op -e èndige, kriege -n as uutgang: dulve - dulven, boerinne - boerinnen.

In Zeêuws-Vlaendere en in 't oôsten van Zuud-Beveland klienk dat -en as alleên maer 'n -n (boerinne - boerin’n, taèle - taèln); nae 'n b, p of m oor dat 'n -m (kwabbm, puupm, trom’m), nae 'n g of k is dat 'n -ng (biggng, bakkng). De regel bie zòwè 't Woordenboek as bie de Noe-spellienge is dat dit 'inslikken' nie oor uutgeschreve (gewoon taelen, pupen, bakken).

Woorden op -el, -em, -en, -er è -s as meêrvoud, ok in gevallen daer-at 't 'Ollands da nie (altoos) doet: kreukels, braesems, dorens, snokkers. In sommige dialecten vinde je woorden mee -e op 't ènde die-a vrommegae op -en. Zukke woorden è in principe ok 'n meêrvoud op -s: verke - verkes (awast is verke - verken wel gevonde, in Erremu).

Uutzonderiengen

Juun is zòwè ienkelvoud as meêrvoud.

Bie de woorden paerd en bord vaolt de -d in 't meêrvoud weg: paeren en borren. Net zòiets gebeurt bie 't woord ’oôd, wat in 't meêrvoud ’oôn is.

D'r bin 'n 'andjevol onziejige woorden die nie op -en uutgae, mae op -ers, zòas kind - kinders, ei - eiers, ’oen - ’oenders.

't Woord juun krieg glad gin uutgang; dat is in 't ienkelvoud en 't meêrvoud 'tzelfde. 't Woord kind ei neffens de bovestaende vurm kinders ok nog 'n meêrvoud van 'n aore stam: guus. De tweê meêrvoudsvurmen ore somtieds deu mekaore gebruukt, mae over 't algemeên stae guus vò de kinders uut eên gezin (dus: iemand z'n guus), en kinders vò aolle aore groepen (kinders op straet, op schole etc.).

Verkleinwoorden

Net as 't Nederlands en de aore streektaelen in Nederland en Vlaenderen maakt 't Zeêuws vee gebruuk van verkleinwoorden. De vurmieng d'rvan is wat minder gecompliceerd as in sommige aore streektaelen.

Woorden die-an altoos op 'n medeklienker endige, kriege meêstentieds -je as achtervoegsel (kindje, puupje, keunienkje). Nae 'n -l, -n is dat -etje (baolletje, bonnetje), nae 'n -r kom -tje (’aertje), nae 'n -m is 't -pje (boômpje).

Bie woorden die op 'n -e èndige, of kunne èndege, gaet 't verkleinwoord meêstentieds uut op -etje: kinnetje, bruggetje, maer soms bluuf die -e weg. Dit is voraol 't geval nae -d- en -t-: padde - padje, konte - kontje.

Woorden op 'n volle klienker kriege -tje: zeêtje, bureautje.

Onregelmaetig bin paerd - paeretje en bord - borretje. (Ziet 'ierbove a bie de meêrvoudsvurmienge).

In aolle vurmen mee (e)tje oor de tj uutgesproke as [ç], da wil zeie 'n soort zachte ch.

Naemvalsvurmen

Net as in aore Nederlandse streektaelen bin de naemvallen rond 1500 uut 't Zeêuws verdwene. Stiekempjes leve ze toch nog vedder in 'n groôt antal versteênde uutdruksels.

De genitief ao in 't Middelnederlands meêrdere functies. De belangriekse functie, die van 't bezit (de gewone of possessieve genitief) oor noe meêstentieds omschreve mee van, ok in gevallen daer-at 't Nederlands 'm wè zou gebruke, maer 'n leef nog wè voort in verbindiengen as m'n mans moeder. De partitieve genitief, die-a angeeft dat d'r 'n bepaelde 'oeveel'eid van iets in 't spel is, oor nog gebruukt in zegswiezen as vuuf jaer tieds, en is vedders nog productief bie bievoegelijke naemwoorden (ziet onder). D'n absolute genitief kom alleên zò versteênd vò da jen 'm amper erkenne kunt, in woorden as volgens, aolles en vedders. Zò a je an de vògaende vòbeelden zieë kun, èndig de genitief in de regel op 'n -s, bie mannelijk en onziejig teminsen.

Ook d'n daotief komme je nog noe en dan tege. Je kunne 'm deudat mannelijke en onziejige woorden 'n uutgang -e kriege. 't Zeêuws, zeker wat ouwerwesser Zeêuws, puult uut van de versteênde uutdruksels mee datiefvurmen, dikkels in verbindienge mee 't vòzessel te: te paerde, t'n tiede, te rikke. Ok in pleknaemen kom je die vee tege (T'r Veêre, T'r Bottienge, T'r Neuzen). In tiedsanduidiengen is d'n datief zelfs nog productief, of was dat toet nog nie zò lang geleje: te jaere, te meie. Datief-uutdruksels kunne ok bie aore vòzessels vòkomme (in d'n 'uze).

Bievoegelijke naemwoorden

Bievoegelijke naemwoorden bin d'r in tweê soorten: attributief en predicatief. 'n Attributief bievoegelijk naemwoord zeit wat over 'n zelfstandig naemwoord, en kom d'r (direct) vò. D'r bin tweê soorten verbugienge vò: sterk en zwak. Alleêne bie onziedige woorden maek dat verschil. De sterke verbugienge kom nae 'n onbepaeld lidwoord of as t'r glad niks vò kom, de zwakke nae 't bepaeld lidwoord, verschillende vònaemenwoorden en nog wat gevallen.

Bie mannelijke woorden is d'n uutgang -en as 't volgende woord mee 'n b, d, h of klienker begint; aors bluuf dien -n weg.

• ’n groôten ’ond
• de groôte wegt

Bie vrouwelijke woorden is d'n uutgang altoos -e. As 't volgende woord mee 'n klienker begint, vaolt d'n -e weg; dit oor in de regel nie uutgeschreve.

• ’n zwarte katte
• de groôste ’and (spreek uut de groôst[]and)

Bie onziedige woorden is d'n uutgang -e in de zwakke verbugienge; in de sterke verbugienge komt 'r glad gin uutgank achter. Ok 'ier zal d'n -e uutvalle (g'elideerd ore) as t'r 'n klienker nae komt.

• ’n goed ver'ael
• ’t kleinste stik
• ’t brune ’ondje (spreek uut ’t bruun[]ondje)

Woorden in 't meervoud gae net zò as in 't vrouwelijk ienkelvoud.

• de groene weien
• vette koeien
• vesse eiers (spreek uut vess[]eiers)

D'r bin 'n paer uutzonderingen 'ierop. Sommige bievoegeleke naemwoorden èndige in d'r onverboge vurm al op -e. Die kunne ore verboge mee -en in aolle geslachten: diere - dieren zaed.

Nessens attributief gebruukte bievoegelijke naemwoorden ei je ok nog predicatieve. Dan is 't bievoegelijk naemwoord deêl van 't naemwoordelijk gezegde en zeit 't wat over 't onderwerp. 'n Predicatief gebruukt bievoegelijk naemwoord oor in 't Zeêuws nie verboge. D'r is altoos 'n koppelwerkwoord noôdig wat 't onderwerp mee 't naemwoord verbindt.

• Die vent is dik
• M'n moeder oor oud
• ’t Schaep bluuf wit
• Die mènsen lieke wè gek

Van 'n bievoegelijk naemwoord kun je ok 'n biewoord maeke. In de vurm liek dat vreêd vee op 'n predicatief bievoegelijk naemwoord: 't oor ok nie verboge en d'r stae dikkels 'n werkwoord tussen. 't Verschil leit in de betekeênisse: 'n biewoord zeit nooit wat over 'n zelfstandig naemwoord maer altoos wat over 'n ander woord. A je noe zeit die mensen doeë gek, dan zei je niks over die mènsen zelf, mae zòvees te meer over d'r manier van doeën.

Vonaemwoorden

Persoonlijke en bezittelijke

pers.	onderwerpsvorm		voorwerpsvorm		bezittelijk
	beklemtoond	onbeklemtoond	beklemtoond	onbeklemtoond	beklemtoond	onbeklemtoond
1 ev.	ik(ke)	'k	mien	me, m'n	mien	m'n
2	jie	je	joe	je	joe(n)	je
3 m.	'ie	'n	'im	'm, z'n	zien	z'n
3 v.	zie, eur	ze	eur	d'r	eur	d'r
1 mv.	oôns, wulder	me	oôns, wulder	ons	oôns/-ze, wulder	ons
2	julder		julder		julder
3	ulder		ulder		ulder

Bron: Wikibooks